open dag Hooge Kamp

Afgelopen zondag was er een open dag op het BD tuinbouwbedrijf de Hooge Kamp. Het werd 's middags prachtig weer en het was daardoor extra feestelijk. De open dag was georganiseerd ter ere van het dertigjarige bestaan van de tuinderij. Buiten de heerlijke groenten die er te koop waren, waaronder gele bieten (ik wist niet van het bestaan) en een groen bloemkooltje (nooit eerder geproeft), heb ik ook weer interessante stof geleerd tijdens de rondleiding door Saco Bekius, mede-ondernemer van de Hooge Kamp en degeen die de economische kant van de zaak bekijkt.

De Hooge Kamp vanaf de weg en de 'kleine tuin' 

Zo verkopen ze in Beemsterbroekland groenten op de markt, maar maken ze ook groentepakketten, waarvan het aantal steeds stabiel blijft: 250 stuks. Wat ik een interessant detail vond, is dat ze een deel van de groenten zelf verbouwen en een ander deel inkopen om de diversiteit in groenten te waarborgen. Anders behouden ze hun klanten niet. Daarnaast maken ze ook het combipakket waarin ook fruit zit. En dat verbouwen ze ook niet.

Een houtwal, houdt wind, maar ook eventueel gif uit de gangbare landbouw tegen

Hoe je aan je klanten komt, is belangrijk als je een landbouwbedrijf zit, zeker als biologische teler. Ook is het belangrijk hoe je met je grond en teelt om gaat. Een mooi verhaal zijn de houtwallen. Het voordeel ervan is dat het vogels en insecten aantrekt en de weerselementen wat verzacht. Een nadeel voor sommige gewassen, zoals de wortel, is dat er te weinig wind is en de wortelvlieg* daar goed bij gedijd. Een BD bedrijf blijft experimenteren, dus plantte men de wortel dichterbij de weg waar wat meer openheid is en inderdaad: de last van de wortelvlieg was beperkt. Toch grappig dat je daar na zoveel jaar bedrijfsvoering achter komt. Omdat de wortel volgend jaar niet op dezelfde plek kan staan vanwege de vruchtwisseling (nodig om je grond goed te onderhouden), denk ik meteen in oplossingen. Hoe zou het zijn om mobiele houtwallen te ontwikkelen? Leuk voor een ontwerper lijkt me.

* De wortelvlieg legt eitjes waar maden in komen, de maden graven gangen in de wortel, waardoor de teelt in gevaar komt. 

Hieronder in beeld wat er nog meer te zien, te leren en te beleven viel. 

De woonwagen van medewerker Anton Franken. Zo leuk is de sfeer op de Hooge Kamp

Rijtjes aardappelen waarvan de planten zijn verbrand vanwege phytophtora

Bonen in de tuinbouw zijn zeldzaam geworden door de bonenplukmachine

De verrijdbare kas

1-jarige klaver (2-jarige klaver heeft meer gras) als groenbemester

Over tomaten, peterselie, witte kool

Gisteren was mijn eerste dag op een echte tuinderij, de Lepelaar in 't Rijpje, vlakbij Alkmaar. Het was een testdag en die beviel mij goed. Ik ontmoette hier Jan Schrijver, Inge Schrijver De Roos en Joris Kollewijn die de Lepelaar runnen. Met de vriendin van Joris, Renske - die haar doctoraal geneeskunde heeft en af en toe op het bedrijf helpt-, begon ik met de tomatenpluk in de kas.

Met een karretje vol bakken tussen de rijen tomaten

Je kon merken dat het einde van het seizoen naderde, want de tomaten waren door de droogte in de kas een beetje aangetast. Het is een gevoelig gewas. Er leek phytophthora (aardappelziekte) in te zitten, hoewel dat zich verspreidt in vochtige omstandigheden, of meeldauw. Dit moet ik nog eens navragen. Zeker was dat de meeldauw de peterselie had aangetast. Door alles eraf te snijden, kan de nieuwe groei vrij van meeldauw blijven, ook omdat het seizoen nu vochtiger wordt en de meeldauw minder kans heeft.

De wit uitgeslagen peterselie (meeldauw)

 Een andere pesterij kwam van de witte vlieg die vooral één deel van de kas had veroverd. De gangbare tuinder spuit hem weg (met giftige middelen), de biologische tuinder lost het op met vliegenvangers.

De vliegenvanger, nu nog geel, straks wit van de vliegjes

 Dat je veel diverse dingen kan doen op een dag is geweldig. Naast tomaat en peterselie hebben we ook nog 1000 kilo witte kool transportklaar gemaakt. Eerst worden ze geoogst (van dit veld kwamen heel grote) en opgeslagen in de koeling als ze niet meteen verwerkt kunnen worden. Vervolgens worden ze schoongesneden en op een transportband gelegd, om geselecteerd te worden in > 1500 gram, tussen 800 - 1500 gram en <800 gram. In zakken van 10 kilo per categorie gaan ze in een grote kartonnen doos, waar honderd zakken inpassen.

1000 kilo witte kool

Vanochtend belde ik Jan Schrijver om zijn ervaring te horen over mijn eerste werkdag. Mijn ervaring was positief, maar ik had nog wel de vraag of voor alles de gelegenheid is om te leren: frezen, teeltplannen maken, oogsten, afnemers leren kennen, enz. Jan reageerde ook positief, had er vertrouwen in en vertelde dat hij het instapniveau niet zo belangrijk vindt, maar wel de ontwikkeling. En ook dat alle aspecten van het bedrijf aan bod komen. En zo werd de Lepelaar mijn stagebedrijf. Te gek!

Begonnen!

Afgelopen donderdag ben ik begonnen met de eerste lessen op de Warmonderhof, samen met 19 andere studenten. Drie ervan doen niveau 2, de anderen, zoals ik, niveau 3 (waarin een stukje ondernemerschap zit). Na wat huishoudelijke mededelingen over de Warmonderhof en hoe het komend jaar eruit komt te zien, kregen we onze eerste les techniek: de trekker.

Buiten dat een trekker ongelofelijk veel hendels, pedalen en knopjes heeft (en daarmee functies), vond ik het verhaal over de, ik noem het 'spiraalvergroting', interessant. Hoe groter je trekker, des te zwaarder hij is en hoe dichter hij de grond indrukt, hoe groter je ploeg moet zijn om de grond weer los te trekken en hoe zwaarder je trekker moet zijn om dit te kunnen doen. Mechanisatie in de BD Landbouw is daarom gering en ondersteunend. Liever 2 weken oogsten en heen en weer met een kleine trekker met wagen dan in 1 dag alles doen en de grond voor veel langere tijd dan 2 weken verpesten.

Tekening van een 100 pk trekker, ongeveer 4000 kg zwaar.

Op de donderdagavond hebben we de echte trekkers bekeken en de onderdelen benoemd. Ik was redelijk jaloers op de niveau 2 mensen die de volgende dag trekker mochten rijden. Wij kregen die dag les over veehouderij en konden een stukje volgen van een themadag over koeien mèt of zonder hoorns. 's Middags was de discussie waarbij boze boeren (fundi's of fundamentalisten) wegliepen: zij vonden dat eenmaal besloten was de hoorns erop te laten, je dat gewoon moest doen als boer. De reali's of realisten vinden experiment belangrijk en vinden het goed dat boer Jan Bruins fokt met een ongehoornd ras om later te bekijken of het goed is. Van hoorns afzagen is sowieso geen sprake, dat doen alleen de gangbare boeren.

De discussie over hoorns

Ik kan hier nog veel meer over vertellen, bijvoorbeeld dat in Siberië en Finland ongehoornde rassen rondlopen en aan de evenaar koeien met enorme hoorns. En dat het met geweien precies andersom is, met de enorme elandgeweien in het noorden en de ienimiene stompjes bij de evenaar. En waarom? Geen idee. Onze conclusie was dat er nog maar weinig onderzoek is gedaan naar dit soort fenomenen en de functies ervan. Dat er in Nederland nu koeien met hoorns rondlopen, lijkt met het klimaat te maken te hebben en als je de meest natuurlijke weg wil volgens, lijkt dat deze weg te zijn.

Overigens is de discussie er, omdat koeien zonder hoorns in een kleinere ruimte kunnen leven en je dus iets meer koeien kan houden, iets meer melk en mest kan produceren en dus iets meer geld kan verdienen. Tsja, dat is ontnuchterend: niet alleen in de fotografie, ook in de landbouw draait het soms gewoon om geld.

Ik genoot gewoon van deze 2 dagen en van mijn kampeeractie naast de school met een mooie zonsopgang over de tuinderij.

Kansen op de Lepelaar

De Lepelaar in 't Rijpje met de nieuwe schuur en winkel (2004)

 Vanochtend had ik een leuk gesprek met Jan Schrijver van de Lepelaar in 't Rijpje. Deze tuinder heeft al een bedrijf sinds 1971 en is sinds die tijd al bezig met biologisch dynamische landbouw. Het is een mooie grote tuinderij van 40 ha. waarin de gesloten kringloop in samenwerking met een veehouderij plaatsvindt, middels de tuinderskring Harenkarspel. Schrijver stelde kritische vragen over mijn ommezwaai en dat vond ik wel goed. Iemand die kritisch is, gebruikt zijn verstand.

We hebben afgesproken dat ik volgende week donderdag een dag kom werken. Als het bevalt en zijn compagnons zijn het eens en als mij het ook bevalt, kan ik er stagelopen en anders mag ik weer verder zoeken. Kansen dus. Het is mooi om op zo'n groot bedrijf rond te kijken en er is veel te leren. Bovendien lijken me het aardige mensen, dat is ook belangrijk!

Uitzicht vanaf het erf van De Lepelaar

Geen stageplek nog, maar wel tuinieren

Hoewel ik nog geen stageplek heb (morgen wel een gesprek met Jan Schrijver van De Lepelaar), heb ik toch getuinierd afgelopen zaterdag. En wel op de Slootertuin in Badhoevedorp. Het is een biologisch dynamisch moestuinenplek onder de rook van Schiphol. Je hoort de vliegtuigen en de snelweg A9, maar als je daar op het landje staat, is het een prachtige plek met kleine boomgaarden, bessenstruiken en ongeveer 60 tuinen.

Hier heb ik meegeholpen om een composthoop te maken. Iedereen gooit in de loop van de week/maand zijn tuinafval op een berg (wel takken, aarde en blad gescheiden). Vervolgens wordt er van dit materiaal een echte hoop gemaakt. Eerst wordt de ondergrond omgeploegd met een schep, dan komt er grover materiaal op (valfuit en takken bijvoorbeeld) en vervolgens het bladmateriaal met af en toe een laag aarde om het te laten broeden. Eerst beginnen met de randen, zodat er een mooi vierkant ontstaat en niet een bult om vervolgens het midden te vullen. Als laatste komen er preparaten op.

Het was heerlijk om het bladmateriaal in fijne stukjes te hakken met een schep en met een vork op een kruiwagen te laden en weer af te laden op de composthoop.

Aardappeltjes in het witte schaaltje naast schaaltjes met nieuwe zaadjes.

Thuis heb ik vervolgens mijn eerste aardappeltjes geoogst. Cool!

Hoe doe je het in je eigen tuin en waarom eigenlijk?

Interessant filmpje, idee van Marja.
Klik op het filmpje, dan beland je op youtube en vind je nog veel meer interessant materiaal.

Zoekt en gij zult vinden

Van de week had ik fijne groendag. Ik moest immers op zoek naar een stagebedrijf. Ik vond eerst 's ochtends nog een mooie lijst op de site van Demeter. Daar vond ik het bedrijf van de toekomstige Haarlemse tuinder ook in s' Gaveland, Land en Boschzigt. Eerst reed ik naar Vrij Waterland in het zuiden van Haarlem. Hier ligt ca. 1 ha grond die vooral voor groenten van de Vrij School en andere scholen wordt gebruikt. Hartstikke goed natuurlijk. Het zag er alleen niet zo toenaderbaar uit. Misschien omdat er zoveel scholieren rondlopen?

Vrij Waterland in Haarlem

 Vervolgens reed ik naar 's Graveland en hoopte daar Erik, de Haarlemse tuinder te vinden. Het plaatsje ligt vlak bij Hilversum en de Vinkeveense Plassen. Het is daar prachtig groen met mooie oude bomen. Aan een drukke weg vond ik Land en Boschzigt en Erik. De vrolijke Haarlemmer is zelf ook op latere leeftijd begonnen met Biologisch Dynamische landbouw aan de Warmonderhof. Hij kwam uit de zorg en heeft die twee achtergronden gecombineerd en is nu verantwoordelijk voor de zorgtuinderij. Ik heb hem van alles gevraagd over stages, over het project in Haarlem en over de tuin in 's Graveland. Verschillende stages doen was wel het belangrijkste advies.

Vanaf de wijngaard over de drukke weg naar de tuinderij

Land en Boschzigt is prachtig, maar wel wat klein, ca. 3 ha. De tuinder, Symen Brandsma vertelde dat hij eerder aan het verdeelcentrum leverde, maar dat leverde zoveel stress eigenlijk op (lange dagen, zeer efficiënt werken, etc.) dat hij dat, nu hij wat ouder is, heeft losgelaten. Hij levert direct vanuit zijn winkel - die goed leek te lopen, want er waren heel wat mensen op het erf - de zorgtak en een horecatak. In de herfst en winter is er niet zo veel te doen, maar wellicht dat ik in het voorjaar daar stage ga lopen. Het klikte in ieder geval goed.

De tuinderij ligt tussen de bossen bij 's Graveland

Een kleine tuinderij heeft klein materiaal

Land en Boschzigt heeft sinds 2 jaar een wijngaard

Na deze inspirerende ontmoetingen, waagde ik het erop om naar de Noorderhoeve te gaan, vlakbij Schoorl (85 kilometer rijden). Dit is een groot gemengd bedrijf (ca. 50 ha) en dat heeft mijn interesse. Bij een gemengd bedrijf kan je namelijk de kringloop zo gesloten mogelijk maken (eigen mest op eigen tuin). Helaas werd ik daar wat minder hartelijk ontvangen. Er was nu geen tijd, ik moest maar een mailtje schrijven. Goed, ik heb wel even rond mogen kijken en het is prachtig.

De Noorderhoeve ligt aan de duinrand

Met kas en koeien

En stal

En schapen

En nee, ze hebben nog niet gereageerd op mijn mail van afgelopen woensdag.

Smakelijk Duurzaam

Vlak voordat ik vorige week naar de Warmonderhof crosste, kreeg ik een telefoontje van een heel aardige man die van het initiatief Smakelijk Duurzaam.

'Smakelijk Duurzaam' is een netwerk in opbouw. Het wil een ontmoetingsplek bieden voor 'kleinschalige voedselinitiatieven'. Het wil ook een podium zijn voor al die initiatieven van burgers, kleine organisaties en bedrijfjes die willen bijdragen aan de verduurzaming van ons eten en drinken. Smakelijk Duurzaam is een initiatief van het ministerie van LNV.

Smakelijk Duurzaam is dus een netwerkorganisatie en zij brengen 11 oktober een almanak uit waarin alle geïnteresseerden een pagina kunnen krijgen: gratis. Een geweldig initiatief natuurlijk, want zelfs de drie voorbeelden die ze stuurden vond ik al inspirerend. En de Dakboerin zelf komt er ook in!

En wel zo:

De Dakboerin 
Ook op het dak begint het met een zaadje

De Dakboerin onderzoekt de mogelijkheden om op daken van bedrijven in de grote steden biologische groenten en vruchten te verbouwen die beneden in de kantine worden gegeten.

De Dakboerin is een startend initiatief. Ze speelt in op de gedachte dat straks de vraag naar biologische producten groter wordt dan het aanbod en de transportkosten van producten van agrarische bedrijven naar grote steden steeds hoger. Daarom zoekt de Dakboerin het dichter bij huis èn hogerop. Door samen te werken met bijvoorbeeld bedrijfskantines, restaurants en scholen die een plat dak hebben, legt gezond eten de kortste weg af die te bedenken is.

Het zijn biologische groenten en vruchten die met behulp van natuurlijke energiebronnen worden gekweekt. Op een dak is veel zon en regen en daar moet handig gebruik van worden gemaakt. Daarnaast zullen nieuwe technieken worden gebruikt die ook op lichtere dakconstructies kunnen worden geplaatst. Tot slot: tuinieren is ontspannend en sociaal. Een bedrijf kan de daktuin inzetten als alternatief voor het koffie-apparaat. Zo kan iedereen een dakboer of dakboerin worden.

Biologische Pioniers

 De bibliotheek van Haarlem blijkt een schat aan informatie te hebben. Zo heb ik een boek gevonden over biologische groenteteelt door Bart Willems uit 1996, maar ook een veel nieuwer boek Boeren met Smaak van Jacob de Hoop en Ytsen Kooistra (2009). Het gaat over de biologische pioniers.

Zo kwam ik erachter dat een vrouw, Maria Tak van Poortvliet, de eerste was die haar bedrijf biologisch dynamisch maakte, Loverendale genoemd. Al in 1926, 2 jaar nadat Rudolf Steiner zijn theorieën presenteerde, begon zij ermee. Over pioniers gesproken.

Maria Tak van Poortvliet

* 15 februari 1871 Den Haag - † 8 juli 1936 Dornach (Zwitserland)

"Marie Tak van Poortvliet was een muzikale, welgestelde vrouw met een grote sociale bewogenheid die veel Nederlandse antroposofische activiteiten van het eerste uur initieerde en ondersteunde. Ze was in Nederland onder meer initiatiefnemer van de eerste kliniek voor antroposofische geneeskunst, het eerste tijdschrift over de sociale driegeleding en het eerste biologisch-dynamische bedrijf, de NV Cultuur Maatschappij Loverendale en het handelsmerk Demeter. Haar verantwoordelijkheid en daadkracht voor de antroposofie waren erg groot. Bijzonder was dat ze het talent bezat in anderen te herkennen waar hun geestelijke opdracht in het leven lag en dit te stimuleren."

Lees hier verder over Tak van Poortvliet


Het bedrijf bestaat nog steeds en ik merkte dat de huidige boeren nog steeds het pioniersbloed bezitten: het is volgens mij het eerste BD bedrijf dat op Facebook zit. Nu nog twitteren!

Ik vind het een geweldig idee dat aan de bron van de BD landbouw een vrouw heeft gestaan die aandacht had voor moeder aarde en alles wat op en in haar leeft. Als ik half zoveel energie en inzicht kan verkrijgen, moet het met de dakboerin uiteindelijk ook goed komen.

Duurzaam Haarlem

Duurzaam Haarlem op de Grote Markt in Haarlem

Het gebeurde op de Grote Markt in Haarlem, de Here2Stay duurzame markt. Het initiatief kwam van Haarlem Duurzaam* en het is een hartstikke goed idee. Op hun site kan je zien welke organisaties er allemaal waren. Het doel is Haarlem te laten kennis maken, vooral met duurzame energie, maar ook om te netwerken of meer informatie te krijgen. En die kreeg ik.

Netwerken is ook je naam achterlaten

Ik kwam hier een gaaf biologisch dynamisch initiatief tegen: De Nieuwe Akker. Het doel van dit nieuwe project is om aan de rand van Haarlem kleinschalige biologisch dynamische tuinderijen te starten. Hierbij gaan tuinder en klant een samenwerkingsverband aan, zodat de tuinder zeker is van afname en klanten kunnen aangeven in welke gezonde groenten zij geïnteresseerd zijn. Ik zie hier mogelijkheden! Ook werden twee bedrijven in de buurt genoemd die interessant zouden kunnen zijn voor stage of gewoon om kennis te maken: Vrij Waterland en de Noorderhoeve. De eerste lijkt een kleine tuinderij, waar de tweede een enorm bedrijf is met 9 hulpboeren.

Een kleine ondernemer 'Werk in Opdracht', wees mij ook nog op een bijzonder initiatief. Ik moet het nog eens bestuderen, maar kijk hier maar eens.

Oké, zo'n markt heeft nog een beetje een geitenwollensokkenkarakter door toch nog wel een groot gehalte mensen met linnen tasjes om hun schouder, maar het was ook een geweldig goed initiatief dat potentie heeft om te groeien.

* De Stichting Haarlem Duurzaam in Beweging wil alle betrokkenen, projecten en ideëen zichtbaar maken voor elkaar en voor belangstellenden. De stichting wil het netwerk van betrokkenen bij duurzaamheid ondersteunen en met elkaar in contact brengen, samenspraak bevorderen en bemiddelen voor subsidie.

Kennis vergaren

Weten waar je het over hebt, dat is natuurlijk wel een goed punt van de schrijvers van het ondernemersboek. Ik weet inmiddels veel van fotografie en dan journalistieke en documentaire fotografie in het bijzonder, maar wat weet ik nou van biologische landbouw? Veel te weinig om nu al een volwaardige dakboerin te zijn. Daarom heb ik onderzoek gedaan naar hoe ik kennis kan vergaren en kwam uit bij de Warmonderhof.

Het schoolgebouw van de Warmonderhof

De Warmonderhof heeft opleidingen voor agrarisch ondernemers in de Biologisch Dynamische landbouw (BD) op MBO niveau. Het is eigenlijk de enige opleiding in Nederland waar je zo goed in theorie en vooral de praktijk leert hoe het toegaat in een agrarisch bedrijf. Er zijn nogal wat HBO leerlingen die landbouw studeren en graag praktijkervaring opdoen bij de Warmonderhof, is mij verteld.

Dat geloof ik wel. Het is een prachtig complex in de Flevopolder bij Dronten. De stichting bestaat uit 3 boerderijen die gezamenlijk 85 ha grond hebben voor tuinbouw, akkerbouw, veeteeld en daarnaast is er nog 20 ha grond voor een fruitbomengaard. De boeren die betrokken zijn, runnen zelfstandig hun bedrijf met de voorwaarde dat zij leerlingen van de school in de praktijk opleiden.

Een paar hectare grond met sla, prei, venkel.

Hier ga ik de 2-jarige deeltijd opleiding Biologisch Dynamische landbouw doen (Biologisch Dynamisch is anders dan biologisch, waarbij niet alleen op de meest natuurlijke manier wordt geboerd, maar ook rekening wordt gehouden met de kosmos, naar de theorieën van de bedenker van de antroposofie Rudolf Steiner).

Het was wel even flink nadenken, want ik heb ook financiële verplichtingen natuurlijk. Twee dagen per twee weken krijg ik les, maar daarnaast moet ik 120 dagen per jaar stage lopen. Onderdeel van mijn stage wordt de Dakboerin, maar ik moet natuurlijk ook gewoon hands-on ervaring opdoen.

Het lijkt pittig om betaald werk en stage en studie te combineren. Maar daar in Dronten, lopende over het erf, voelde ik me zo rustig en viel alles op zijn plek, dat ik het heel graag wil doen. En wie kan nou de verleiding weerstaan om een tracktorcertificaat te halen? 

Op zoek naar een stagebedrijf dus!

a girl's guide to starting your own business

Dat is de ondertitel van het boek* dat ik aan het lezen ben (in de trein, op het station, tijdens de lunch) om meer te weten over het starten van een eigen bedrijf. Waarom een girl's guide? Omdat deze, soms lastige materie, toegankelijker is geschreven. Nee, niet in kindertaal, maar wel in begrijpelijke taal en het is wars van voorkennis wat verschillende schrijvers veronderstellen van hun lezers.

A girl's guide.. in de trein met goede vragen

Het is meteen een zelfonderzoek naar de ondernemer in mij. De eerste vraag in het boek is: 'Ben jij de vrouw die de zaak kan leiden?' Goede vraag! Het advies is in de spiegel te kijken en jezelf te vragen: 'Kan ik op deze vrouw rekenen voor alle steun, veiligheid en leiderschap die ik nodig heb om te overleven?' Euh... ja, dat denk ik wel. Maar ik bedenk me ook dat ik ooit tegen mezelf heb gezegd, toen ik als freelancer werkte, dat ik niet in mijn eentje de zaak verder wilde trekken. Aan de andere kant heb ik ook gemerkt dat het lastig is om een gelijkende partner te vinden. Hoevaak gaan kleine bedrijven niet kapot omdat de partners onenigheid hebben over de bedrijfsvoering? En is het niet anders om freelancer te zijn, dan om een bedrijf op te richten? Met misschien wel personeel, samenwerkende organisaties etc.? En hoe ga ik dat dan doen? Kortom: tijd voor een goed bedrijfsplan. Maar eerst nog een stukje verder lezen, want er worden nog veel meer goede vragen gesteld....

* Mijn eigen bedrijf, a girl's guide to starting your own business - Caitlin Friedman & Kimberley Yorio, uitgeverij Sirene